Tao-Klardjetie adı ile anılan ve bugün Türkiye sınırları içinde kalan bölge, ortaçağda Gürcistan’ın önemli bir kültür ve politika merkezi olmuştur. Tao-Klardjetie adı, Çoruh Nehri’nin ve kollarının suladığı vadileri kapsayan bütün bölge için kullanılmaktadır. Gürcistan’da bilinen ilk manastır, 5. yüzyılda, Kral Vahyang Gorgaslan (449-499) tarafından, bugünkü Bağcılar Köyü’nün bulunduğu yere kurulan Opiza Manastırı’dır. 9. yüzyılın başında bölgede önemli gelişmeler olur. Kültürlü bir kişi olan ve birkaç dil bilen Rahip Grigor Kandzda (759-861) ve öğrencileri yaklaşık seksen yıl içinde bölgede toplam oniki manastır kurmuşlardır. Beşi bizzat Rahip Kandzda, diğerleri öğrenciler tarafından kurulan bu manastırların ilki, rahibin adı ile anılan bugünkü Kaçkar Dağı yamacındakidir.951 yılına tarihlenen bir el yazması ve kiliselerdeki kitabelerin yardımıyla, Pırnallı Köyü’ndeki Porta, İşhan Köyü’ndeki İşhan, Bulanık Köyü’ndeki Eni-Rabat, Çamlıyamaç Köyü’ndeki Öşk, Hamamlıköy’deki Dolişhan, Bağbaşı Köyü’ndeki Haho, Altıparmak Köyü’ndeki Parhal, Tekkale Köyü’ndeki Dört Kilise, Cevizliköy’deki Tbeti ve Çengelli Köyü’ndeki Çanlı Manastırları’nı 9,-11, yüzyılar arasına tarihlendirmek mümkün olmaktadır.Bölgedeki manastırların kiliseleri, ‘Geçiş Dönemi’ Gürcü mimarisinin en önemli örnekleri arasında yer alır.Bu dönemde çeşitli plan tipleri uygulanmıştır.

Cepheler ve yüksek kubbe kasnaklarında kör arkadlara, üçgen nişlere, pencere ve portal üzerlerinde , taş kabartma bezemelerle süslü taç kemerlere yer verilmiş, farklı malzeme ile cephelerde polikrom etki yaratılmaya çalışılmıştır. Bölgeye has olan bu özellikler, “Altın Çağ” olarak adlandırılan 11,-13, yüzyıl gürcü mimarisinin anıtsal boyutlu kiliselerinde tekrarlanır.9. yüzyılın ilk yarısına tarihlendirilen İşhan Manastır Kilisesi bir ön örnek olarak seçilmiş ve bölgenin, dolayısıyla, “Geçiş Dönemi” gürcü mimarisinin özelliklerini tanıtabilmek üzere , ayrıntılı incelenmiştir. Araştırmalar sonunda, manastır kilisesinin özgün bir planı olduğu ortaya çıkmıştır. Apsisteki dikdörtgen planlı iki katlı dehlize açılan arkadın, yapının diğer mekanları ile birlikte planlanıp aynı zamanda inşa edildiği saptanır.

İşhan’daki kilisenin Bizans, Suriye, Ermeni ve diğer Gürcü yapıları ile karşılaştırmalı değerlendirmesi, farklı kültürlerin birbirleri üzerindeki etkilerini ortaya koyar. İlk kez İşhan’da denenen cephe düzenlemesi ve diğer mimari unsurların , daha sonraki dönemlerde , bölgede ve Gürcistan’da çok sayıda yapıda tekrarlandığı, öte yandan erken Anadolu, Suriye ve Ermeni yapılarının bazı özelliklerini de İşhan’daki kilisenin benimsendiği görüür.İşhan’daki kilise özgün plan tipi, cephen düzeni, süsleme ve freskoları ile “Geçiş Dönemi” Gürcü mimarisinin bölgedeki en önemli yapısıdır.

‘Mine Kadiroğlu, Doğu Anadolu’da IX.-XI. Yüzyıl Manastır Toplulukları İşhan Manastırı, Hacettepe Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1989’